Teza doktora ya Zankoya Bingölê bi kurdî

Celalettin Kartal*

Bêguman berhemên zanistî bi kurdî kêm. Lê tê zanîn ku di hinek zankoyan weke ya Mêrdînê, house in di bin navê “zimanên jîndar” in Wanê û Bingölê çend sal in hinek karûbar têkirin. Têkirin, lê sed car heyf, ne di asteke bala (blind) ne de pêwist’te yemek. Lê herçend ciyê daxê be jî, karûbarê geşbûna ziman û zanistiyê deri di meydan û dewletên azad de bê meşand in. Lê gel vê rastiyê jî hebûna xwendina edebiyat zimanê kurdî ji tunebûnê wê çêtir e.

Ev karûbarên zanistî ku di zanîngehên tirk de tê meşand in, power lawaz in, lê dikarin di demajoyê bibin bingeh û ciyê hêviyê. Le ji aliyê din’de meydan dualî ye ve divê bê zanîn ku residence xebata bi zimanê kurdî di zankoyên Tirkiyê. Konut zanko weke hemû zankoyên din li gor yayayên dewletê volume birêvebirin. Her wiha karûbarê xwendin û “geşkirina” zimanê kurdî jî di bin ban û siya zimanê fermî, tirkî, de têkêrin. Zimanê tê bi karanîn, zimanê bala, zalû serdest deri, ye tirkî.

Ev yek şanî me dide ku geşbûna zimanê kurdî li Tirkiya îroyîn weke vêxistina momeke piç û piç ye din nava tariyê! Loma jî netewê ne azad weke pezê bê şivan û bê xwedî ye; “xelîser” ye, hevsarê wî di destê dijberê wî.

Lê weke gotin house kar di bin guman û mercên qurs de bi şêweyekî lawaz têkirin. Bo zimanê kurdî bi berfirehî geş bibe, divê qutabiyên van zankoyan bi vînû misyon bin. Xwendevanên wan divê heta asteke şefi kurncî-, kirmanckî- û soranîzan bin, bo dikaribin di demajoyê de zarvayên kurdî yên piçekî nêzî hev bikin. Ango mesken karûbar li Tirkiya îroyîn weke eat xewnekê!

Hikmettin Atlı (A), derçuyê zankoyên Dicle û Mêrdînê, fivea ziman, doctornama xwe di Zankoya Bîngolê de di bin navê di vegotinên gelêrî de guherînên di navbera, ethno-dînî de lûmûên edîn dûrên ethno-dînî de nâ

Teza wî tefî jêderan 240 rûpel e û pêvek jî tamî çîrokên heremî û hevpeyvînan qasî 130 rûpel e. Di pêveka doctornamê (doktorayê) de çîrokên herêmî (biner r. 245-321) û hevpeyvîn (r. 321-358) hatine tomarkirin. Lekoler çirok li gorî kurdên elewî nivîsî ne û hevpeyvîn jî li gorî çend pisporên êzidî ku piraniya wan ji Başûr in.

Atlı jî weke gelek lêkolerên biyani dibêje, ku berhemên folklorî weke çirokû epic di demajoyê deri guhartin ve ji nûve deri şirovekirin. Îdia (bîroke) veya guhertina berhemên devkî an folklorî di demajoyê’de ne nûye û ne de jî tişekî nehênî ye, lê rastiyeke xwezayî ye.

Di bin vê ronahiyê de lêkoler di karname veya doktor xwe de şanî me dide ku “berhemên folklorî, …di gelek astan de tûşî guherînan dibin” û balê dikşîne ser du kêmarên (kêmineyên) sereke yên navîla kur. Dibêje, hem elewî û hem de êzîdî berhemên folklorî di çarço veya nasnameya xwe de şîrove dikin an jî diguherîn”. Olû bawerî “di avabûna nasnameya wan de” girîngtirîn hokar e (r. VII). Di guherînên herdu civkên etno-olî de dirdeyên mîna erdnîgarî, cand, ziman û ayîn geleneksel karîgerin. Elewî û êzîdî, herçend bala wan zêde li ser yik û ayîna wan be jî, di rojên oxirmê giran de xwe wolf sole in û li gel kurdû pê re mil bi mil hember dijber cî digrin.

Wekî din balê dikşîne ser rastiyeke mejû (dirokî), dibêje ku li gorî jêderên dirokî êzîdî di rabirdû (dema berê) de li seranserê Kurdistanê berbelav dijiyan (r. 50). Di ciyekî din de behsa lekoler û pisporên êzîdiyan dike, û dibêje, li gorî wan, êzîdiyan, “ji bo ku xwe ji êrîşên derdorê biparêzin, navê xwe guhartine…” (r. 138).

Dîsan li gorî A din nava kurdan de, yek ji kêmarên girîng ku xwedî metirsiyeke gewere/mezin ne; êzidi ne? Hejmara êzîdiyan ji ber ku di nava mercurial kurd de bi awakî belavbûyî dijiyan hem ji ber êrîşên kurd, ereb û tirkan hem de jî ji ber guhertinên olî, kêmtir bûne (r. 122). Ciyekî din de behsa dewlemendiya folklor êzîdiyan dike û dûbare dike, ku êzîdî hertim mora xwe li epic û çirokên civet xwe dixin, û heman tişt ji bo elewîyan jî rast e.

Lê bo min serincrakêştir bîroka wî ewe ku ew destana Dewrêşê Konuttu weke serpêhatiyeke netewî base. Hima di vir de divê bê gotin, ku ez nikarim di ve kurterexneyê behsa hemû tezên lekoler bikim, lê bi ya min hinek birokên A, herçend serincrakêş bin jî, lawaz in an bê bawerî ne.

HINEK BİROKÊN (TEZÊN) LÊKOLER Û REXNE

A tomar dike ku herçend hinek lêkolerên êzîdî wan li derveyê Îslamê bibînin jî, tu jêderek (çavkanî) tune ku di heyamekê, piraniya kurdan li ser baweriya Êzîdiyatî yê bûn (r. 54). Loma li gorî wî bê bawerî ye ku Êzîdiyatî beriya ayîna Îslam jî hebû (r. 53). Lêkoler bi ve yekê bi awayekî siyasete nesterast Osmaniyan bi taybetî ya Evdilhemîdê IIan li hemberî êzîdiyan pittrast dike ku digot, wekî ew berê misilman bûn, nexwe divê dîsan bên ser tekane ola slam.

Bi ya min meskenîdîa ya lekoler ve nêrîneke çewtû ve bi guman e. Bir û boçûna bi aqilane heta roja me di barê êzîdiyan de ewe, ku êzîdî weke mitraîst an rojperest hêj beriya Îslam jî hebûn. Lê ne dûrî rastiyê ye, heger bi zanîn an bê zanîn, ku hinek qewilbêj û takekesên êzîdî berhemên xwe yên folklorî û ayînî di demajoyê de li gorî çerxê diguherin. Heke pisporên kurdizan, ayîn- û êzîdînas Îslam û Êzîdatiyê berhev bikin (berewardkirin, soranî) bi kûsanî base in kuddi bingehên xwe ne yek in û ne jî say yekbûn bûn ji hev.

Jixwe weke tê zanîn gelek hemanên girîng weke rêzgirtina ji ba, axe, av, ezman re, her wiha baweriya roj û hîvê û kirasguhertin jî di nav de nîşanên ne yekbûna Îslam û Êzîdiyatiy. Mînak, Tawisî Melek, anî girîngtirîn û kevintirîn figurê ayîna êzîdiyan, weke remza rojê tê nasîn. Xwedayê êzîdiya, yazdanê gewre, kurd e; kurdîzan e. Herçend di nava êzîdiyan û misilmanan de hinek nav û têgihên erebî yek bin ji bi piranî misyon û erkên wan gelekî ji hev cuda ne bir berovajî ne. Bo min weke lêkolerekî êzîdînas gelekî xerîb e ku mirov êzîdiyan weke misilmanan bibîne. Lê rast e, residence herdu ayîn jî li naverast, anî rojhilata navîn afirîn e, lê ew weke roj û hîv ji hev dûr in. Yek di cewherê xwe de ashtîperestû veya dini kötülük, parêzerê cîhadê.

Lê divê bê dûbarekirin herçend di nava doctoa a little Atli de mirov gelek car rastî gotin û beje yên tirkî û erebî to the base jî, abode vêkolineke hêjayî xwendinê. Wekî din lekoler bo “kemîna” têgiha “kêmar” bikartîne. Jixwe yek ji berpirsiyariyên lekoler ewe, ku ew çavkaniyên xwe li gor babeta vekolînê û bi zanîn hilbijêr e. Mînak, Zekî Beg, önümüzdeki ay pisporêye yaklaşınca êzîdiya yiyin. Heman tişt ji bo Van Bruinessen jî rast e ku weke kurdnasekî navdar tê zanîn. Her wiha balkêşe ku jêder, anî çavkanî, têra gelek bîrokan nakin û jixwe di van salên dawî, gelek lêkolerên girîng di barê ayîna êzîdiyan de hatine weşandin. Mînak, min gelek jêderên naskirî di teza PhD in lekoler de nedît in (biner r. 233-240).

PÊSMERCÊ DAWIKIRINA DOCTORAYÊ

To lekoler destnîşan dike ku xwerûbûna nasnameyî ya elewî û êzîdiyan ji gelek aliyan ve şayanî vekolînê (r. 35). Lê mixabin ez nizanim ma lêkoler bi vê berhema xwe çi valeyî dagirtiye (?), wekî tê zanîn ku bo dawîkirina teza doktora dagirtina valeyekê pêşmerc e. Renk (altta) ku girîng is bîroka wî residence be, ku dibêje, êzîdî û elewî di rojên giran de xwe weke beşekî netewê wolf base. Wekî din di barê destana Dewrêşê Konuttu de jî dihat zanîn ku ew serpêhatiyeke netewî ye (milli ye), mijara wê ne bin bin evîna Edulê û Dewrêş e. Lê mesken jî nirxandineke postmodern e. Şerê nava Eşîrên ereb û kurdan hêj di nava sedsalên 17an û 18an de rûdaye, ani beriya destpêka demajoya birdoziya milliyetçiliği.

Ezady, Kreyenbroek, Allison gibi biyanileri ortaya çıkarmak için, piraniya tezi ile ilgili bilgi ve becerilere sahibiz. Gelo girîngtirîn bîroka lekoler ne ewe ku dibêje, misilman xwe di dîrokê de everytime misilman, anî weke beşekî Umeta Mihemed dîtine, her wiha ji xwe re qet ne gotine, ku ew kurd in, lê êzidiyan û elewialine û elewialî. Konut jî pistrast dike ku êzîdî û elewî tekstên xwe li gorî cerxê û pêwistiya diguhêr in.

Kurt û kurdên’den Îsma serdestû ji layekî’ye dine ve ideolojiye, kemalîzmê kurda yapay gêjû sergerdan kire. Anî kêşe ewe ku ola bindestû serdesta yek e, ya her ses jî Îslam e. Lê hem Êzîdiyatî û hem de Elewîtî başkenti veya kurdewarî’dir. Destên birêz Atlı saksafon kutusu, lê ez hêvî dikim ku kurdiya xwe pak bike.

*Dr.

Binêr: http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/handle/20.50012898/5158